Mediawijs.be

Tijdens de COVID-19 pandemic van voorjaar 2020 voerden overheden maatregelen in zoals 'social distancing', lessen in scholen en hoger onderwijs opschorten, heel wat bedrijven tijdelijk sluiten ... Het sociale leven viel stil en mensen bleven (al dan niet verplicht) "in hun kot". imec-MICT-UGent bekeek hoe 2778  volwassenen in Vlaanderen hun smartphone in de eerste weken van de lockdown-maatregelen gebruikten om met de sociale implicaties om te gaan. Ze analyseerden daarvoor de data van mobileDNA, een androidapp waarmee je je gebruik van je smartphone en apps kunt opvolgen.

Sterk stijgend gebruik

Van 1 januari tot en met 9 maart 2020 gebruikte de gemiddelde gebruiker die mobileDNA gebruikt op zijn of haar smartphone, die smartphone voor een totale duur van 166 minuten per dag. Van 10-24 maart 2020 steeg dat opeens tot gemiddeld 213 minuten per dag (een stijging van ongeveer 45 minuten, ofwel 28%).

Het aantal smartphone-pickups (momenten waarop je je smartphone begint te gebruiken) blijft gedurende deze periode redelijk stabiel. Dat betekent dat gebruikers de smartphone vooral langer gebruiken per sessie.

Ze gebruiken hun smartphone

• 43% langer om toegang te krijgen tot nieuws,
• 31% langer voor sociale media,
• 62% langer om mensen te bellen .

Hoe helpen smartphones mensen om op de hoogte te blijven en zich goed te voelen?

Veelal hebben burgers door de digitalisering informatieroutines gebaseerd op de realtime informatie waartoe ze altijd en overal toegang hebben op hun smartphones. De COVID-19-uitbraak lijkt die informatieroutines te verstoren.

• Op 28 februari, voordat bij de eerste Belg COVID-19 werd vastgesteld, hadden mensen gemiddeld 7,6 keer toegang tot speciale nieuws-apps en brachten ze 13 minuten per dag aan deze apps uit.
• Op 10 maart nam dat toe tot 11,3 pickups (een toename van 49%), met een dagelijkse gemiddelde duur van ongeveer 20 minuten (een toename van 54%, figuur 2b).
• Het totale nieuwsgebruik lag waarschijnlijk hoger, omdat veel mensen ook nieuws gebruiken via sociale mediaplatforms en in browsers. De activiteitsgegevens van mobiele browsers tonen een vergelijkbare toename in gebruik.

Burgers kunnen dus 'zelfstandig' een antwoord proberen aan hun nieuwsbehoefte door veel actiever, langer en breder nieuws te gaan zoeken en consumeren via hun smartphone. Burgers proberen ook rechtstreeks en realtime het nieuws van de overheid te volgen. Zo zien we een piek in nieuws en browserconsumptie na de langverwachte persconferentie van rond 22.30 uur op 12 maart 2020.

Burgers reageren dan soms ook vlug op informatie van de overheid: op 15 maart 2020 om 17.00 uur kondigde de Nederlandse regering aan dat cafés en restaurants diezelfde dag om 18.00 uur zouden sluiten. Binnen enkele minuten stonden mensen in lange rijen voor coffeeshops om wiet in te slaan.

Kunnen mobiele communicatie en sociale media fysieke afstand overbruggen?

De meeste COVID-maatregelen houden in dat er fysieke afstand gecreëerd wordt tussen mensen en tussen verschillende gezinnen. Dat wordt meestat 'social distancing' genoemd. Die afstand wordt echter vaak vlot overbrugd met smartphone-toepassingen. We zien dan ook een stevige toename van zo'n mobiele communicatie. 

• Messenger-apps (zoals WhatsApp, Telegram en Facebook Messenger)
  • Op 28 februari 2020 openden mensen gemiddeld 47,5 keer hun messenger-apps (zoals WhatsApp, Telegram en Facebook Messenger), voor een totale dagelijkse duur van ongeveer 31 minuten.
  • Op 12 maart 2020, toen de eerste fase van de stopzetting werd aangekondigd, nam dit toe tot 67,4 keer (een stijging van 42%), voor een totale dagelijkse duur van ongeveer 51 minuten (een stijging van 64%).
• Sociale-mediaplatforms (zoals Facebook, Instagram en Twitter)
  • Op 28 februari 2020 werden die apps gemiddeld 31,7 keer geopend, voor een gemiddelde duur van 48 minuten. De duur van mobiele berichten was het hoogst op de dag van de persconferentie, en vooral tijdens de persconferentie zelf.
  • Op 15 maart 2020 nam dat toe tot gemiddeld 40 app-openingen (+ 26%), voor een totale duur van 72 minuten (+ 50%, al is dat gedeeltelijk te wijten aan het weekend, waarin mensen hun smartphones over het algemeen meer gebruiken). De duur van sociale media nam vooral toe in de dagen na de persconferentie, en op 12 maart zelf juist op het einde en na de persconferentie.

De stijging werd sterk aangedreven door WhatsApp, het meest gebruikte mobiele berichtenplatform in België, terwijl andere apps zoals Facebook Messenger of sms-apps een lagere golf kenden. Op 12 maart 2020 zie je dat WhatsApp typisch vooral tijdens de persconferentie en de daaropvolgende avondnieuwsuitzendingen met meerdere korte interacties binnen een relatief korte tijdspanne gebruikt wordt, bijna zoals een offline gesprek zou kunnen plaatsvinden. Over de hele dag zien we het typische gefragmenteerd berichtgedrag, met korte syncrhrone en langere asynchrone gesprekken. Na een pauze rond het avondeten wordt het patroon sterker tot het moment waarop de persconferentie begint (22.30 uur). Direct na afloop van de persconferentie neemt het berichtengedrag verder toe. Dan zien we nog weinig inkomende meldingen, wat suggereert dat de gebruiker gedurende een atypisch lange tijd een quasi-synchroon gesprek heeft gevoerd.

In tijden van 'physical distancing' wordt digitale communicatie steeds belangrijker en verschuift deze van een handige aanvulling naar een noodzakelijke vervanging voor persoonlijke interacties. De toestellen, toepassingen en gewoontes die mensen al ontwikkeld hebben, kunnen mee hun coping-proces vormen. Wie beschikt over en werkt met de sociale functie van digitale media kan waarschijnlijk gemakkelijker die moeilijke sociale situatie doorkomen. Dat zien we in het smartphone-gebruik.

• Hoewel het aantal spraakoproepen niet drastisch lijkt te stijgen (7,8 oproepen op 28 februari versus 10,8 oproepen op 17 maart), zien we een aanzienlijke toename van de duur van (video)oproepen (8 minuten op 28 februari, 16 minuten op 17 maart 2020).
• Ook berichtensessies worden duidelijk langer: het aandeel sessies die 5 minuten aan een stuk duren, wat voor mobiele berichten lang is, stijgt van ongeveer 1,5% op 28 februari tot 2,3% op 17 maar 2020.

Welke kansen bieden smartphones en digitale platforms voor burgers om zich te engageren?

Digitaal activisme en online vrijwilligerswerk kan een alternatief bieden voor of een aanvulling zijn op offline participatie en activisme. Vaak worden die bekeken als politieke participatie met weinig inspanning, maar nu werden ze een noodzaak voor mensen om hulp en reacties te organiseren.

We stelden verschillende vormen van online burgerengagement vast.

• Politieke berichten ondersteunen: #StayTheFuckHome, een beweging om de COVID-19-pandemie te stoppen, kwam in een stroomversnelling met zijn hashtag met tot dan toe enkele miljoenen hits.
• Lokale hulp organiseren:
  • In Facebook-groepen, zoals ‘Spread solidarity, not the virus’, konden Belgische burgers posten, delen en reageren op verschillende initiatieven om anderen te helpen de crisis het hoofd te bieden.
  • Er waren ook  specifieke voorbeelden van 'connective actions', zoals
    • facebookgroepen om mensen samen te brengen die ademhalingsmaskers naaien voor gezondheidswerkers als antwoord op tekorten in ziekenhuizen,
    • digitale platforms zoals hulpvoorhelden.be (Help for Heroes) en Vlaanderen Helpt (Vlaanderen helpt) die burgers een digitale infrastructuur bieden om verschillende vormen van buurthulp te organiseren, zoals babysitservices voor gezondheidswerkers die niet voor hun kinderen kunnen zorgen, en boodschappen voor ouderen of andere groepen met een hoog infectierisico.
    • In een ander geval verspreidt de #donateyourticket-beweging het idee om kaartjes voor geannuleerde evenementen te schenken aan artiesten of eigenaren van locaties om de economische impact van het culturele leven dat de creatieve industrie teistert, te minimaliseren.

Online burgerbetrokkenheid en de zelfeffectiviteit van mensen zijn nauw met elkaar verbonden. Voor mensen die anders niet kunnen bijdragen aan een goed resultaat van de pandemie, kon deelname aan deze ‘connectieve acties’ op digitale media helpen om een ​​gevoel van persoonlijk nut te ontwikkelen en de geestelijke gezondheid te beschermen tijdens de crisis.

Er zijn ook risico's verbonden aan dit burgerschapsgedrag, zoals verkeerde informatie. Maar ook hier ontstaan ​​nieuwe initiatieven, zoals de Corona-code, een ‘gedragscode’ die burgers en professionals kunnen ondertekenen om hun inzet te tonen om feitelijk gecontroleerde informatie te verspreiden zonder paniek te veroorzaken.

Kortom, in tijden van fysieke afstand zorgen digitale media er mee voor dat dat niet noodzakelijk leidt tot sociale afstand.

Ohme, J., Vanden Abeele, M., Van Gaeveren, K., Durnez, W., & De Marez, L. (2020). Staying informed, in touch and ‘in sync’ with society during times of crisis: The smartphone use of Flemish adults during the COVID-19 pandemic. Research Group for Media, Innovation and Communication Technologies (imec-mict-UGent), Ghent University. https://osf.io/npzwy/. DOI 10.17605/OSF.IO/NPZWY