Mediawijs.be

Expertadvies in opdracht van De Vlaamse Regering

Eind mei 2020 richtte de Vlaamse Regering het Maatschappelijk Relancecomité (MRC) op om aanbevelingen te formuleren om de samenleving snel en goed te laten hernemen (korte termijn), en te verbeteren (lange termijn) en voor een nieuwe golf van COVID-19 om de schade aan het maatschappelijk weefsel in te perken. 

De aanbevelingen van het MRC volgen 5 overkoepelende thema’s en 5 sectorgerelateerde thema’s.

In totaal zijn er 35 hoofdaanbevelingen met het ‘wat’, het ‘hoe’ en het ‘waarom’. 

Aandacht voor media(wijsheid) en digita(a)l(e geletterdheid)

Digitalisering en media nemen met 'Digitalisering als facilitator' en 'Communicatie en inspraak' een duidelijke plaats in in de aanbevelingen voor een maatschappelijke relance.

Digitalisering als facilitator

COVID-19 leidde tot een ongeziene versnelling van de digitalisering in onze samenleving. Maar niet iedereen is mee en kan evengoed omgaan met het digitale. Het MRC stelde dat de digitalisering vooral moet leiden tot een betere kwaliteit van leven. De nadrukligt op e-inclusie, waarbij iedereen niet alleen toegang heeft, maar ook over de nodige technische en sociale vaardigheden beschikt.

• Digitale inclusie (‘e-inclusie’) gericht op toegang tot digitale middelen en op technische en sociale vaardigheden voor een breed scala aan doelgroepen, georganiseerd op lokaal niveau. Of nog concreter:
  • opbouwen van een nulde- en eerstelijnsnetwerk voor e-inclusie (wijkwerking, lokale solidariteit);
  • breed programma rond digitale vaardigheden en ondersteuning, ook sociale digitale vaardigheden, zodat het digitale ons helpt een beter leven te leiden, niet omgekeerd;
  • gecoördineerd digitaal inclusiebeleid in verschillende sectoren (scholen, zorg, welzijn,...);
  • crisismaatregelen (PC’s, internettoegang,...) en bestaand beleid rond e-inclusie evalueren, bijsturen en structureel maken.
• Digitale versnelling in het onderwijs: elk kind een laptop of tablet en gerichte acties om iedereen toegang te kunnen geven tot het internet. Vlaanderen herleeft. Of nog concreter:
  • Een laptop en internettoegang voor elk kind en leraar;
  • De ontwikkeling en ontsluiting van digitaal leer- en evaluatiemateriaal;
  • Investeringen in technische en sociale digitale vaardigheden, (ICT) onderwijsinfrastructuur én in onderzoek (hoger onderwijs);
• Een ambitieus innovatie- en implementatieprogramma voor de digitale transformatie van alle maatschappelijke sectoren. 

Communicatie

Tijdens deze COVID-periode werd en wordt het communicatiebeleid van de verschillende overheden stevig op de proef gesteld. Uit cijfers blijkt een verdubbeling van de belangstelling in nieuwsinformatie. Dit onderstreept meteen het belang van duidelijke en transparante adviezen en beslissingen die vertrouwen wekken. Het MRC beveelt beleidsmakers dan ook aan om op alle niveaus toegankelijke en correcte informatie te verzekeren. Hoopgevend en motiverend.

• Gebruik gedragswetenschappen.
• Verdere investeringen in (sociale) mediawijsheid via diverse kanalen, om mensen in staat te stellen kritisch om te gaan met berichtgeving via de klassieke mediakanalen en via sociale media.
• Investeren in een breed samenwerkingsprogramma met zoveel mogelijk mediapartijen, om de betrouwbaarheid, diversiteit en vindbaarheid van informatie beter te waarborgen. 

Maar ook:

• verhoogde aandacht voor fact-checking en het recht zetten van verkeerde berichtgeving;
• een ‘discours’ dat motiverend is, zich niet beperkt tot ‘het virus’ en herkenbaar is voor mensen;
• meer aandacht voor het bereiken van kwetsbare doelgroepen door communicatie op maat en de inzet van tussenpersonen en vertrouwde organisaties;

Een rode draad

Het rapport verbindt digitale geletterdheid en mediawijsheid aan de twee bovenstaande thema's, maakt ook duidelijk dat je ook de andere thema's hier niet los van kunt zien. De innoverende overheid houdt rekening met digitale beleidsparticipatie en informatieverstrekking en denkt inclusief. ("geïdentificeerde kwetsbare groepen [...] mensen zonder digitale toegang en digitale skills"). Een digitaliseringsbeleid wordt sterk onderbouwd met echte gegevens over de digitale geletterdheid van de bevolking. Digitale geletterdheid en mediawijsheid zijn meer dan ooit broodnodig in de welzijns- en zorgsector ("bleek de digitale manier waarop zorg- en welzijnsdiensten werden verleend een cruciaal alternatief"), het onderwijs ("de digitale mogelijkheden kan men daarbij volop benutten"), op de arbeidsmarkt en de arbeidsbemiddeling én in het private en sociale leven dat plaatsvindt in de vrije tijd ("nadruk ligt op [...] en netwerken en een versnelde inzet van digitale mogelijkheden") en in publieke voorzieningen zoals bibliotheken of op het openbaar vervoer ("digitaal cultuur- en vrijetijdsaanbod, police-onweb, enzovoort").

En bij een volgende golf

Wanneer na voldoende afweging 'sluiten' toch gedeeltelijk of lokaal opnieuw nodig is, dan dient men via duidelijke richtlijnen voorbereid te zijn voor het digitale aanbod en het actief uitreiken naar mensen en samenwerkingen stimuleren (zie ook de regelluwe benadering). Het comité vraagt ook communicatie die waakzaamheid en solidariteit cultiveert in plaats van angst, en die meer op maat is van de verschillende doelgroepen. 

De negatieve impact opgelijst

Specifiek voor digitalisering en informatieverstrekking lijst het rapport volgende negatieve impact op.

Geen of gebrekkige toegang tot de digitale samenleving

• Voor de COVID-19 pandemie:
  • minder dan één op drie had meer dan enkel de digitale basisvaardigheden
  • 11% van de Vlaamse huishoudens had in 2019 geen breedbandverbinding thuis.
  • 27% van de Vlamingen tussen 16 en 74 jaar hebben niet de nodige digitale basisvaardigheden, 58% bij 55- tot 74-jarigen, 62% bij de laaggeschoolden, 69% bij mensen met een inkomen onder de 1.200 euro.
  • Minstens 18.000 leerlingen van de 2e en 3e graad heeft geen enkele laptop in het gezin.
  • 66% jongeren in maatschappelijk kwetsbare situaties had geen computer of laptop ter beschikking heeft (Kastit, 2020)
  • nodenbevraging jeugdhulp 13% extra nood is aan gratis toegang tot internet voor personeel, VAPH en Multifunctionele Centra (MFC) 28,9% en 44,4%.
  • bevraging bij 1.800 klanten inburgeringstraject meer dan 1/3 kon geen digitale cursus Maatschappelijke Oriëntatie volgen door gebrek aan vaardigheden of materiaal.

Publieke communicatie die bepaalde doelgroepen niet bereikt [...]

Sterke aanwas van desinformatie en misinformatie, gebrek aan vertrouwen in digitaal

• op grote schaal gerapporteerd over desinformatie en misinformatie.  [...]
• gebrek aan vertrouwen in een digitale tracing-applicatie van de overheid. [...]

De positieve kant niet vergeten

Het rapport geeft ook een aantal positieve evoluties weer.

Versnelde digitalisering in verschillende sectoren (zorg, onderwijs, bedrijfsleven, cultuur ...)

• Vele cultuurliefhebbers vonden tijdens de lockdown de weg naar het (nieuwe) online-aanbod. [...] De sociale kloof in online participatie tijdens de lockdown werd echter groter dan ervoor, ook al was veel online aanbod gratis (Publiq, 2020).
• Voor de coronacrisis was digitaal vergaderen nog relatief weinig ingeburgerd. [...] Tijdens de coronacrisis kende digitaal vergaderen een enorme boost [...].
• Minder goed is dat ook de criminaliteit van de straat naar online lijkt te gaan. Er zijn nog geen statistieken over criminaliteit in de coronacrisis beschikbaar. [...]

Meer betrokkenheid bij actualiteit en behoefte aan betrouwbaar nieuws

• Een sterk gestegen behoefte aan en waardering voor betrouwbaar nieuws van de lokale nieuwsmedia (VRT- en VTM-nieuws en duidingsprogramma’s, online actualiteit, ontspanning en educatief aanbod via VRT NU ...).
• Tegelijk zag men ook een substantiële toename van het gebruik van online en sociale media in meeste EU-staten. [...] Het vertrouwen in sociale netwerken, videoplatformen, of messaging services ten aanzien van informatie over COVID-19 is echter nauwelijks de helft van het vertrouwen in lokale nieuwsmedia (Survey Digital News Europe (2020).
• Volgens het UGent-NN Nationaal geluksonderzoek is het voldoende vinden van rust in het hoofd een cruciale factor is in het subjectief welbevinden van mensen. Constant (sociale) media en de duiding volgen is dus niet raadzaam.

De concrete maatregelen

Het rapport voorziet verder fiches met een verdere concretisering of oplijsting van de voorgestelde maatregelen, zoals:

• Ontwikkel en hanteer digitale leermiddelen en evaluatie-instrumenten als middel voor differentiële remediëring  [...], via een combinatie van klassikaal en online leren (‘blended learning’). Bied via Bednet afstandsonderwijs voor chronisch zieke kinderen met hoog risico-aandoening. 
• Vergroot het belang van digitale vaardigheden (bijvoorbeeld via de eindtermen) in alle onderwijsvormen van het leerplichtonderwijs, en vroeger in het basisonderwijs.
• Activeer de instellingen hoger onderwijs met financiële incentives voor de creatie van een groter aanbod permanente vormingen digitale vaardigheden.
• Ondersteunen van de digitale versterking van de culturele sectoren
  • Digitaal bereik en nieuwe inkomsten vergroten door bv. een permanent samenwerkingsprogramma tussen de cultuursector en digitale platformen met een breed bereik (bv. VRT NU, ‘Vlaamse Netflix’,...) m.b.t. lokale cultuur en contentproductie, incl. inkomstenmodellen die hieraan worden gekoppeld;
  • ‘Booking.com voor cultuur en vrije tijd’:  [...]
  • Cultuurkrediet: versnel de (digitale) uitrol van de UiTPAS [...]. 
• Iedereen mee in de digitale relance: beleid rond e-inclusie:
  Toegang tot en gebruik van internet en digitale dienstverlening voor iedereen verzekeren door een ambitieus en sterk lokaal ingebed e-inclusieprogramma, voor een breed scala aan doelgroepen: scholieren en studenten, maar ook mensen in armoede, laaggeschoolden, jongeren in jeugdzorg, anderstaligen, personen met een handicap, zorgbehoevenden, ouderen, enzovoort.
  • Crisismaatregelen en bestaande mechanismen evalueren en structureel maken
    • Hardware: maak de programma’s om PC’s en tablets ter beschikking te stellen in onderwijs, zorg,.. structureel, na een evaluatie van de behoeftendekking tijdens de lockdown, en de manier van verdeling en ondersteuning;
    • Internettoegang: overleg met het federaal niveau voor de uitbreiding van de sociale criteria voor universele dienstverlening, of gerichte acties samen met de operatoren voor bepaalde doelgroepen;
    • Versterk het Vlaams en lokale beleid rond e-inclusie: door bv. ondersteuningscel e-inclusie bij het Agentschap Binnenlands Bestuur samen met alle betrokken actoren een domeinoverschrijdend plan van aanpak te laten opstellen en te laten opvolgen;
    • Inclusie-by-design: [...];
    • Maak het monitoren van digitale uitsluiting en digitale vaardigheden een blijvend onderdeel van de opdracht van Statistiek Vlaanderen.
  • Digitaal inclusieve wijkwerking
    • Ondersteun samenwerking tussen lokale besturen, bibliotheken, scholen, buurtwerk, kringloopcentra enzovoort, om op duurzame wijze de inzameling en verdeling van materiaal, en begeleiding en oefenkansen te organiseren in wijken en gemeenten; doe daarbij verder beroep op de spontaan ontstane solidariteit (‘effectief altruïsme’)
    • Stimuleer (hyper-)lokale sociale media en –netwerken, waarbij informatie en diensten laagdrempelig gedeeld worden in de wijk.
  • Breed programma voor digitale vaardigheden (incl. data-geletterdheid) en ondersteuning
    • Zet ‘train the trainer’-programma's m.b.t. digitale technische en sociale vaardigheden op voor o.m. onderwijs en zorg, gericht op de digitale vaardigheden van leerkrachten en docenten en van leerbegeleiders uit niet-formele opleidingstrajecten die ingericht worden door welzijns- en middenveldorganisaties (cf. Mediawijs, AIV);
    • Bied online en offline oefenkansen voor verschillende doelgroepen, met focus op het gebruik van digitale publieke diensten en communicatiemiddelen, en aandacht voor kwetsbare profielen als anderstalige inburgeraars en laaggeletterden.
  • Gecoördineerd digitaal inclusiebeleid in verschillende sectoren, met telkens aandacht voor toegang tot technologie en informatie, het opbouwen van datageletterdheid en een dienstverleningsmix van volwaardige digitale en niet-digitale alternatieven.
    • verdere digitalisering en een goed georganiseerde gegevensdeling in zorg en welzijn;
    • middelen voor  professionalisering van het digitaal werken in de zorg en welzijn;
    • zorg- en welzijnssector strategische partner bij Taskforce Vlaanderen Helemaal Digitaal
    • verhoog investeringen in digitale infrastructuur van scholen, zorg en welzijn.
• Versterken van publieke en betrouwbare informatie en communicatie:
  Investeren in betrouwbare, publiek toegankelijke informatie en communicatie, waarbij wordt gewerkt aan het herstellen en verhogen van vertrouwen in de context van een steeds meer dataintensieve, digitale omgeving.
  • eenduidige en gecoördineerde communicatie
  • budgetten ter ondersteuning van diepgaande journalistiek en lokale contentproductie (cf. Fonds Pascal Decroos, Vlaams Audiovisueel Fonds ...)
  • Stimuleer de samenwerking tussen lokale mediapartijen [...].
  • Investeer [...] fact checking en de bestrijding van desinformatie.
  • Verhoog de transparantie van onze media. [...]
  • Voorzie één centraal contactpunt van de Vlaamse overheid voor sociale media-platformen en zet mee in op Europese regelgeving m.b.t. de mediërende en editoriale rol van sociale mediaplatformen.
  • Zorg voor heldere richtlijnen en communicatie rond correct datagebruik en privacy voor school-, zorg-, werk- en andere omgevingen  [...] Bevorder het vertrouwen van de burger hierrond door instelling van middelen als een burgerjury of een participatieplatform (cf Kenniscentrum Data & Maatschappij).
  • Versterk de huidige acties voor mediawijsheid:
    • Werk aan een groter bereik voor educatieve pakketten en campagnes rond fake news;
    • Breid de rol van Mediawijs (bv. ten aanzien van mediacoaches en het verspreiden van goede praktijkvoorbeelden) uit naar lokale overheden, welzijn, jeugd- en ouderenzorg;
    • Zet in op data- en informatiegeletterdheid van kinderen, jongeren, volwassenen, leraars, enzovoort. Zowel over de basis van een computer, als over het correct interpreteren van informatie en inzicht in data. Focus meer op sociale vaardigheden specifiek in een digitale omgeving.
  • Voorzie specifieke budgetten voor het Vlaams Strategisch Plan Geletterdheid.
  • Stimuleer een vormingsaanbod en lokale kennisopbouw rond verbindende communicatie en (digitaal) burgerschap, ter bestrijding van (online en offline) vervreemding, disconnectie en polarisatie.
• Investeer fors in IT infrastructuur van scholen  [...] en in gegarandeerde digitale connectiviteit voor alle leerlingen (e-inclusie). Onderhandel met providers toegang tot publieke wifi netwerken voor alle schoolkinderen, en ontwikkel een plan voor de beschikbaarheid van laptops voor elke leerling én leraar.
• Engageer de onderwijsverstrekkers in het leerplichtonderwijs voor de ontwikkeling van opensource, digitale leer- en evaluatiemiddelen  [...]
• Investeer in de ontwikkeling van digitale vaardigheden van leerlingen en leraren en versterk deze focus in de lerarenopleidingen.
• Voorzie meer ICT coördinatoren.
• Ondersteun vernieuwingen in de sectoren, cultuur, recreatie en toerisme vanuit een versterkte samenwerking tussen het lokale niveau, het middenveld en de ‘bovenbouw’ (koepels, sectororganisaties, steunpunten,...). In het licht van diverse maatschappelijke ontwikkelingen (superdiversiteit, digitalisering, klimaat,...) dienen nieuwe wegen te worden verkend. [...]
• Overweeg een transitiefonds voor de digitalisering in cultuur: [...]
• Actieve, duurzame mobiliteit  [...] op een digitaal platform. [...]
• Digitale transformatie in alle sectoren van het maatschappelijk leven: [...]
  • Bevorder verder telewerk, teleconsultaties en televergaderen.
  • Breid digitale loketten en het digitaal dienstenaanbod uit. [...]
  • Breng analoge dynamieken digitaal in kaart (zie ook elders)  [...]
  • Hanteer openheid als basisstrategie voor digitale transformatie: [...]
  • Schep vertrouwen in data en algoritmes [...]
• Optimaal openhouden van alle belangrijke dienstverlening
  • Hou maatschappelijke diensten zolang en zoveel mogelijk open met een permanentie verzekerd blijft via ‘veilige’ kanalen (telefoon, website, chat). [...] en een minimale fysieke permanentie voor wie niet vertrouwd is met of onvoldoende vertrouwen heeft in niet-fysieke kanalen.
  • Ondersteun organisatoren en lokale besturen voor een lokaal (fysiek en/of digitaal) vrijetijdsaanbod.
• Inzetten van digitale en nabije alternatieven
  Bouw digitale alternatieven in verschillende sectoren verder uit, om voorbereid te zijn op een nieuwe golf of een soortgelijke crisis. Denk aan tele-zorg, tele-advies, digitaal onderwijs, …
  • De ontwikkeling van een digitaal onderwijsaanbod ter aanvulling van regulier onderwijs:
    • evalueren van het voorbije aanbod afstandsonderwijs, met de stem van kinderen en jongeren en ouders;
    • open source leermiddelen én toetsvormen voor blended learning [...]
    • blended learning in de lerarenopleidingen en onderwijsprofessionalisering;
    • structurele inbedding van projecten die toegang tot digitaal onderwijs moeten verzekeren, zowel voor leerlingen (bv. Digital for youth) als leraars (die nu zelf instaan voor apparatuur);
    • mag niet voor extra ICT-kosten zorgen op de schoolfactuur. De overheid moet daarom de ICT-budgetten van scholen sterk verhogen.
  • alternatieve bereikbaarheid van cultuur stimuleren, [...] digitale mogelijkheden [...]
  • In de gezondheids- en welzijnssector, de digitale dienstverlening uitbouwen en financieren om met tele-zorg verder te gaan, de digitale dienstverlening uitbouwen en financieren (in samenspraak met federale niveau, cf. KCE-adviezen). [...]
• Voldoende virtuele of fysieke sociale interacties tussen werknemers, voor mentaal welzijn, en remediëring van onzekerheid en angst.
• Correcte, toegankelijke en motiverende crisiscommunicatie
  een communicatie-aanpak voorbereiden die helderheid, maatwerk en multi-kanaalsverspreiding omvat. [...]