Mediawijs.be

In tijden van Corona doet nepnieuws het bijzonder goed. Als een lopend vuurtje verspreidden de meest absurde vormen van desinformatie zich de afgelopen weken. Het is zorgwekkend hoe gemakkelijk leugens voor waarheid worden aangezien op crisismomenten als deze. Hoe is al dat nepnieuws de voorbije weken tot stand gekomen en welke vormen kunnen we in dat proces allemaal onderscheiden?

Nepnieuws - oftewel fake news - is geen nieuw fenomeen. Het bestaat al langer, maar kende in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 een wedergeboorte. Als een waar modeverschijnsel wordt het sindsdien te pas en ten onpas gebruikt in het discours dat Trump en veel andere rechtse politici ophangen tegen de in hun ogen ‘te linkse, vijandige nieuwsmedia’. 

Al zou het fout zijn enkel rechts te beschuldigen van het brengen, gebruiken en misbruiken van nepnieuws. Veel extremistische organisaties, maar ook bedrijven en individuen, willen met  fake news, vage geruchten en complottheorieën ons denken in een bepaalde richting sturen. Dat nepnieuws kan verschillende vormen aannemen: feiten worden verdraaid of in een foutieve context geplaatst, foto’s worden bewerkt, deep fake video’s verschijnen. 

In tijden van crisis en onzekerheid lijken mensen vatbaarder voor nepnieuws, verspreiden deze vormen zich sneller en talrijker dan ooit en circuleren ze rond op alle mogelijke netwerken en kanalen. Hoe komt dat nu? Want tegenwoordig wordt ook de coronacrisis steeds vaker gebruikt om de (politieke) agenda mee te bepalen en mensen te overtuigen van bepaalde ideeën en gedachten. 

Wanneer emoties de overhand nemen 

In tijden van onzekerheid hebben we meer nood aan informatie en we gaan er nog meer dan anders naar op zoek. We zoeken vooral informatie - of die nu klopt of niet - die een antwoord geeft op al onze vragen. Op zo’n momenten zijn we dan ook vatbaarder voor desinformatie: ons rationeel denken wordt deels uitgeschakeld door bepaalde emoties, zoals angst, overlevingsdrang, hoop, die de overhand nemen. Dat weten mensen met minder goede bedoelingen ook en ze spelen hier gretig op in. 

Sinds de uitbraak van corona konden we duidelijk verschillende vormen van fake news detecteren, waarbij verschillende motieven en technieken - de ene al subtieler dan de andere - worden gebruikt. We zien als het ware een soort opbouw, een proces, in het fake news over corona. We brengen de verschillende vormen van het proces voor jullie in kaart. Met voorbeelden uit de huidige coronacrisis maken we jullie wegwijs in de wereld van desinformatie. Een ding is alvast zeker, het nepnieuws reist even snel als het virus zelf. 

“Het is maar om te lachen”

In een eerste fase, in februari en begin maart, was de angst voor het virus in België nog niet zo groot. De impact op wereldschaal werd nog onderschat, in Europa was Italië tot dan het enig land dat echt zwaar getroffen was. De coronacrisis was nog een ver-van-ons-bed-show. Er werd af en toe gelachen met het virus, waarbij voornamelijk China werd geviseerd. Er verschenen veel memes, cartoons, filmpjes, waarmee met de hele situatie de draak gestoken werd. Dat heet satire. 

Satire is een stijl waarbij humor wordt gebruikt om ons te amuseren en om commentaar te geven op maatschappelijke ontwikkelingen (waarop we vaak nog geen alomvattend antwoord hebben). Dingen worden uitvergroot, situaties worden omgekeerd voorgesteld, mensen drijven de spot met de actualiteit. Sites zoals theonion.com, raaskalderij.be, De Speld of een tv-programma zoals  De Ideale Wereld bijvoorbeeld, zetten nieuws om in parodieën op een ironisch, absurde of sarcastische wijze. 

Je kan er alle kanten mee op. Eén Speld-kop luidde: ‘Advies Rutte: knip zelf je haar om besmetting bij de kapper te voorkomen’. Eronder stond een foto van de premier met een vreselijk mislukte coupe. En het kan nog bijtender: ‘Covid-19 zegt dat infectie Harvey Weinstein met wederzijdse instemming was’. 

Via sociale media wordt veel van dit soort nepnieuws verspreid: satirische artikels worden vlotjes gedeeld, maar de context van het oorspronkelijk medium valt al snel weg en het gaat een eigen leven leiden. Zo ontstaat in de eerste fase een soort van nepnieuws. Niet iedereen gaat echter even kritisch om met zulke berichten. Wie niet meteen de grap ervan inziet, laat zich meeslepen en/of bang maken en ziet die parodieën voor zogenaamde ‘echte’ nieuwsfeiten. 

Het is belangrijk om in het achterhoofd te houden dat niet alle satirici hun berichten verspreiden uit liefde voor het satirische genre of om op een humoristische wijze een boodschap te brengen. Bepaalde mensen zijn uit op het misleiden van de menselijke geest. 

Money money money

In een tweede fase van de coronacrisis volgde de verspreiding van nepnieuws en desinformatie omwille van commerciële redenen. Naarmate de crisis vorderde, kwam er steeds meer onwetendheid over de symptomen, de oplossingen en het virus zelf. Er werden steeds meer valse berichten verspreid uit winstbejag: mensen die misbruik maken van deze onzekere situatie om er geld mee te verdienen, mensen die dus fake news maken met commerciële doeleinden. Dat kan op verschillende manieren, waarbij we drie vormen onderscheiden. 

Een eerste vorm is het gebruik van advertenties. Hierbij word je gelokt door een reclamebericht dat beweert dé oplossing te hebben tegen corona: een reis naar een warme bestemming want het virus kan zogezegd niet tegen de zon, een gezonde thee of crème die het virus doodt, haardrogers die je beschermen tegen het virus. Je kan het zo gek nog niet bedenken, tal van middelen werden aangereikt om de pandemie te bestrijden. Niet enkel bedrijven proberen op die manier hun producten te verkopen, ook influencers op sociale media verspreidden zulke ads.  

Ook fake news onder de vorm van clickbaits deden het goed in deze tweede fase: een misleidende, sensationele titel van een artikel of video, probeert de lezer tot een "klik" te verleiden en zo meer inkomsten uit internetreclame te genereren. Eenmaal de lezers dan op de site zijn terechtgekomen, lezen ze iets volledig anders. Een voorbeeld hiervan is - opnieuw - een reisbestemming promoten waar het virus zogezegd nog niet was. 

De laatste en direct ook meest gevaarlijke vorm van fake news brengen om geld mee te verdienen, is het fenomeen van phishing. Mensen met verkeerde bedoelingen doen zich voor als een overheid, een gezondheidsorganisatie, de politie of bank die belangrijk info heeft over het virus. In ruil vragen ze naar persoonlijke gegevens of willen ze geld aftroggelen. Dit is puur crimineel gedrag. Indien je dus twijfelt over de echtheid van een bericht of email-adres, stuur het mailtje dan door naar verdacht@safeonweb.be. 

Alles is politiek

Naarmate corona zich verder uitspreidt tot een ware pandemie, zien we in een derde fase van het fake news de meer politieke insteek opkomen. Zowel (extreem)rechtse als (extreem)linkse bewegingen en radicale islamgroeperingen gebruiken de coronacrisis om de (politieke) agenda mee te bepalen en mensen te overtuigen van hun ideeën. Nepnieuws wordt dan ingezet vanuit een geopolitiek standpunt of om binnen een land een bepaald discours te proberen doordrukken. 

Hiervoor worden allerhande propagandatechnieken gebruikt.

Vooral China en ‘het Westen’ spelen de coronacrisis ook geopolitiek uit. Zo werd in China het gerucht verspreid dat een Amerikaanse soldaat het virus zou verspreid hebben en zou de  Belgische minister van Volksgezondheid, Maggie De Block, hebben deelgenomen aan een orgie om zo het virus tegen te gaan. Vanuit Amerika werd dan weer gezegd dat een Chinees labo doelbewust het virus had laten ontsnappen, om de overbevolking op grote schaal tegen te gaan. Maar ook binnen landen zelf gaan groepen met de beschuldigende vinger naar elkaar wijzen of bepaalde groepen viseren. Zo beweerde Vlaams Belanger Filip Dewinter dat vluchtelingen het virus binnengebrachten, om zo zijn anti-migratiediscours kracht bij te zetten. 

Complotten met verregaande gevolgen

Wanneer fake news echter een compleet eigen leven gaat leiden, onderbouwd met allerlei diepgaande argumenten en oplossing, spreken we van een complottheorie. Een bepaalde gebeurtenis, bijvoorbeeld de verspreiding van het coronavirus, is dan zogezegd het resultaat van een samenzwering. Soms zijn zulke theorieën te absurd om waar te, zoals de reptoid-theory van schrijver David Icke, waarin alle belangrijke wereldleiders afstammen van verschillende soorten reptielen. Maar bij sommige complottheorieën wordt echter zodanig ingespeeld op de actualiteit, dat mensen ze echt gaan geloven. Al zeker in onzekere tijden als deze: het nieuwe coronavirus zou ontwikkeld zijn in een Chinees laboratorium, het is een biologisch wapen om de Amerikaanse bevolking uit te dunnen. Of misschien is Covid-19 wel ontwikkeld zijn door de Chinese overheid, om de opstanden in Hongkong tegen te houden?

Complotdenkers willen de oorzaak van een probleem een gezicht te geven, meestal in de vorm van machthebbende instanties, zoals de overheid, de media en de wetenschap. Op het internet kunnen individuen of organisaties (met slechte bedoelingen) openlijk allerhande vergezochte ideeën met elkaar delen en gaan de raarste theorieën zo een eigen leven leiden. In tijden van crisis gaan mensen, door onzekerheid en wantrouwen, sneller mee in zulke verzonnen verhalen. 

Een van de meest geloofwaardige corona-complottheorieën, die snel viraal ging én veel schade aanrichtte, is die over 5G-zendmasten. Het virus zou via straling vanuit de zendmasten verspreid worden. Eén van de geruchten die de ronde doet bij de complotdenkers, is dat het coronavirus niet toevallig in de Chinese stad Wuhan is uitgebroken, omdat dat de eerste stad zou zijn met een 5G-netwerk. Maar Wuhan was niet de eerste stad waar 5G is uitgerold, de technologie was tezelfdertijd ook al actief in een 50-tal andere steden. Activisten in verschillende landen staken de afgelopen weken al verschillende gsm-masten in brand. Een voorbeeld van verregaand fake news, met mogelijk levensgevaarlijke gevolgen. 

Het belang van mediawijsheid

Gelukkig zijn er nog betrouwbare media die alles van dichtbij volgen en aan factchecking doen. Toch glippen sommige valse berichten nog door de mazen van het net. Daarom is het belangrijk om - zeker in tijden van crisis - betrouwbare bronnen te volgen en niet zomaar alles te geloven wat je online ziet verschijnen.

Lees nu de 10 tips om nepnieuws te herkennen!

Wil je graag aan de slag met je klas rond het thema nepnieuws? Ontdek nu de EDUbox Nepnieuws.

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Internal Security Fund-Police van de Europese Unie. De inhoud van dit artikel vertegenwoordigt enkel de visie van de makers. De Europese Commissie wijst elke verantwoordelijkheid af voor het gebruik van informatie uit dit artikel.