Mediawijs.be

Bibliotheken zetten al jaar en dag in op leesbevordering. Het behoort tot hun DNA. De bib focust hierin vooral op het leesplezier en het leren kennen van de wondere wereld van literatuur en informatie op verschillende manieren: via klasbezoeken, een leesgroepenwerking, ontsluiting van de collectie, voorleesactiviteiten, samenwerking met het onderwijs...  Toch lijken de steeds snellere maatschappelijke en technologische evoluties de huidige aanpak met vooral nadruk op het gedrukte boek stevig onder druk te zetten. Welke rol zal de bibliotheek in de nabije en verre toekomst opnemen? En hoe zal de leescultuur verder evolueren?

Doemdenkers en onheilsprofeten

Wat stellen we vast? Mensen lezen steeds minder gedrukte media. De boekenverkoop gaat er internationaal gezien op achteruit.[i] Er zijn minder uitleningen in de bib.[ii]

De zoektocht naar een antwoord op vragen begint steeds meer via Google. Het wereldwijde web lijkt de bibliotheek als kennis- en informatiecentrum te overvleugelen. Daarnaast krijgt het gedrukte boek ook digitale tegenhangers. E-boeken worden in mei 2014 gelanceerd ook binnen de bibliotheken. We zijn benieuwd of de uitleen van e-boeken een nieuwe revolutie ontketent? Komen de mensen dan nog wel naar de bibliotheek voor het ontlenen van een boek? En zullen e-boeken binnenkort de gedrukte exemplaren verdringen? Trends in de Verenigde Staten wijzen op een voorlopige stagnatie van het marktaandeel van e-boeken. Gedrukte en digitale boeken zullen dus waarschijnlijk lange tijd naast elkaar bestaan.

De opkomst van digitale media lijkt ook een andere, meer vluchtige manier van lezen met zich mee te brengen. Scannend in plaats van lineair. Meer multitasken en oppervlakkig surfen, dan geconcentreerd en verdiepend lezen. Ook het leesplezier lijkt zoek. Vlaamse leerlingen scoren in internationale onderzoeken weliswaar goed op technische leesvaardigheid, maar erg laag op vlak van leesplezier.

Houdt de bibliotheek stand in deze storm?

Lichtpuntjes en een leesrevolutie

Sommigen menen dat jongeren nog nooit zoveel gelezen hebben, net door die digitale overvloed. Digitale tools en social media bieden naast de overvloed en alomtegenwoordigheid ook extra mogelijkheden voor leesbevordering. Zo zijn Fundels al langer in opmars en recent is het eerste jeugdboek met augmented reality verschenen. Die nieuwe technologieën en tools kunnen zorgen voor een rijkere leeservaring.

Er is dus nog hoop. Recent synthese-onderzoek rond de ‘waarde van cultuur’ o.l.v. Pascal Gielen benadrukt de meerwaarde van leesbevordering: “Lezen is investeren in jezelf, ruimte vrijmaken voor nieuwe ideeën, opinies, smaken en gevoelens. Lezen is tegen de stroom van het gangbare en gemakkelijke ingaan. Daarom is aandacht en zorg voor lezen, voorlezen en leesbevordering zo belangrijk voor onze huidige en toekomstige maatschappij.”

Vanuit die wetenschap ontketende Jane Davis al op het einde van de 20ste eeuw in Groot-Brittannië The Reader Revolution. Ze richtte The Reader Organisation op en begon aan haar revolutie waarbij literaire boeken en mensen in hun zoektocht naar hun eigen betekenis centraal staan. In 2013 startte Boek.be in nauwe samenwerking met tal van partners een opleiding voor organisaties die hierin het voortouw willen nemen. Het lezerscollectief, een coöperatieve vennootschap, wil deze leesrevolutie in Vlaanderen verder inbedden. Een aantal bibliotheken en organisaties nemen dit zelf verder op.

Doemdenkers en voorvechters verkondigen dus de meest uiteenlopende scenario’s.  Hoe dan ook dringen bovenstaande (r)evoluties een nieuwe aanpak op: een integraal, duurzaam en toekomstgericht leesbevorderingsbeleid. En zeker de komende jaren zal het antwoord er een zijn waar fysiek en digitaal hand in hand gaan. Leesbevordering als onderdeel van het mediawijsheidsbeleid.

Een complex en versnipperd landschap

Niet alleen de bib speelt hierin een cruciale rol. Verschillende spelers zetten lokaal en bovenlokaal in op leesbevordering. Maar doen we dit met vereende krachten? Of verliezen we ons in ad hoc activiteiten die naast elkaar lopen?

Op Vlaams niveau dringt zich meer afstemming rond leesbevordering op. Al was het maar om de lokale spelers op het terrein te kunnen versterken in hun eerstelijnswerk. Veel spelers zetten hier nu al op in: Vlaams Fonds der Letteren, Stichting Lezen, LINC vzw, kunst- en cultuureducatieve organisatie, kunsten, auteurs, onderwijs, ... Deze lijst is verre van exhaustief. Er zijn heel veel boeiende initiatieven voor verschillende doelgroepen en op verschillende niveaus, maar een integraal kader ontbreekt. Het Vlaams Fonds neemt binnenkort samen met Stichting Lezen het initiatief om al de spelers rond tafel te brengen om te komen tot een geïntegreerd beleid rond leesbevordering.

Het belang van leesbevordering is al opgenomen in de Vlaamse beleidsprioriteiten rond Lokaal Cultuurbeleid, maar zit ook rechtstreeks of onrechtstreeks in de andere prioriteiten verankerd. De focus op cultuureducatie in ruimere zin in de conceptnota’s Groeien in Cultuur en Doorgroeien in Cultuur biedt veel mogelijkheden. Leesbevordering is een cruciale component in die bredere schakel van cultuureducatie, tussen (informatie)geletterdheid en mediawijsheid. Hier lijkt een belangrijke taak weggelegd voor de bestaande Vlaamse netwerken vanuit Mediawijs en het Vlaams Plan Geletterdheid.

Bibliotheek als regisseur, facilitator en spelverdeler van integrale leesbevordering

Het staat als een paal boven water dat hier een actieve(re) kerntaak voor de bibliotheeksector is weggelegd. Zeker op lokaal vlak. De meeste bibliothecarissen en bibliotheekmedewerkers blijven niet bij de pakken zitten, zoals David Lankes stelt in zijn Atlas of New Librarianship. Ook in Vlaanderen zien we bibliotheken een prominente rol opnemen in het creëren van een positief lees- en leerklimaat met talrijke partners. Samenwerkingen via projecten, langduriger trajecten of structurele partnerschappen met (brede) scholen, open leercentra, andere culturele en welzijnspartners, …  zijn geen alleenstaande gevallen. De nieuwe strategische meerjarenplanning en de beheers- en beleidscyclus in steden en gemeenten bieden ook kansen voor een integrale(re) aanpak over sectoren heen.

Er zijn al heel veel ingrediënten aanwezig in het veld, het komt erop aan deze expertise zichtbaar te maken en te delen en op zoveel mogelijk plaatsen zinvolle en duurzame netwerken rond leesbevordering op te zetten. Hoe kunnen we vanuit de bibliotheek leesbevordering lokaal vorm geven?

Een leven lang lezen

De bibliotheek kan samen met lokale actoren en ondersteund door regionale of Vlaamse initiatieven inzetten op een structurele doorlopende leeslijn opdat lezen van kindsbeen af geprikkeld wordt en tijdens alle levensfases duidelijk in beeld blijft in de lokale context.

Met projecten zoals boekbaby’s op Vlaamse schaal en veel lokale initiatieven zoals de Boekenkaravaan in Antwerpen of de Babyborrel in Sint-Niklaas, zetten bibliotheken met verschillende partners (leerkrachten aan de opleiding voor begeleider in de kinderopvang, docenten in de basiseducatie, medewerkers van de jeugdbibliotheek, verantwoordelijken van kinderdagverblijven en diensten voor onthaalgezinnen, hogeschooldocenten aan de opleiding kleuteronderwijs en logopedie, boekhandelaars, (groot)ouders… ) een netwerk op om al vanaf jonge leeftijd te tonen dat boeken en lezen heel leuk zijn. Op die manier wordt taalvaardigheid van jongsaf aan gestimuleerd.

Het project ‘De Bib op School’ stimuleert een nauwe samenwerking tussen bibliotheken en de scholen in hun lokale context. De meeste bibliotheken hebben al een jarenlange band met de onderwijsinstellingen op hun grondgebied.  En dit zijn niet alleen maar bibliotheekintroducties. De creativiteit kent geen grenzen. Een greep uit het boeiende aanbod:

• Auteurslezingen
• Jury’s (De Kleine Cervantes in Gent of de Kinder- en Jeugdjury Vlaanderen)
• Schrijfwedstrijden
• Literaire jongerencafés
• …

De bibliotheken schakelen de nieuwe media steeds meer in ter ondersteuning van hun werking en binnen leesbevorderingsprojecten. De bib van Antwerpen zette voor de jeugdboekenweek een aparte interactieve website op www.jeugdboekenweekantwerpen.be. Dennis Baert van de bib van Nazareth en Lovendegem ontwikkelde een boeiend mediawijs leesbevorderingsproject ‘De Bijzondere Kinderen’ ondersteund door een blog, artistieke en literaire uitdagingen en een les rond mediawijsheid.

Ook het onderwijs zelf laat zich niet onbetuigd. Het onderzoek Cultuur in de Spiegel onderzoekt een doorlopende leerlijn rond cultuureducatie, ontwikkelen van leesplezier en een leescultuur is hier een belangrijk onderdeel van. De website www.lieverlezen.be van Canon Cultuurcel stimuleert scholen om creatief aan de slag te gaan rond lezen, voorlezen en schrijven. Het project Boekenjuf toont boeiende praktijkvoorbeelden van leerkrachten die hierop inzetten.

De website www.iedereenleest.be, een initiatief van Stichting Lezen, verzamelt leestips voor en door lezers. Verschillende leesclubs brengen ook on- en offline mensen samen om van gedachten te wisselen. Zo lanceerde de bib van Antwerpen vorig jaar de Twitter-leesgroep.

Een brede leesomgeving: het alledaagse lezen

Mikken op een leven lang lezen sluit al uit dat lezen uitsluitend iets is dat begint of eindigt op de schoolbanken. Het is belangrijk om er aandacht voor te ontwikkelen in alle mogelijke contexten, in het gezin, op school, tijdens de vrije tijd, op het werk en deze inspanningen met elkaar te verbinden. Projecten als boekbaby’s stimuleren zowel bij ouders als in crèches en onthaalmoeders aandacht voor leescultuur.

Tijdens de Jeugdboekenweek proberen meer en meer bibliotheken naast een traject voor scholen, ook de handen in elkaar te slaan met andere partners, zoals het deeltijds kunstonderwijs en jeugdverenigingen, buurtwerk, om zoveel mogelijk kinderen en jongeren op verschillende manieren onder te dompelen in leescultuur.

De bib van Sint-Niklaas nam het concept brede leesomgeving heel letterlijk en organiseerde met 36 auteurs en illustratoren op evenveel locaties in de stad het project Voorleestoer. Deze aanpak zorgde alvast voor veel enthousiasme bij leerlingen en leerkrachten.

En welke rol zou de bibliotheek kunnen spelen op de werkvloer op vlak van leesbevordering? Faro, Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, organiseerde een leesgroep voor professionals rond The Participatory Museum van Nina Simon. Zwerfbibliotheken in stations mikken op pendelaars en zo zijn er schier oneindig veel mogelijkheden om lezen in het alledaagse leven in te bedden.

Van beginners tot boekenwormen

Leesbevordering is de kern van geletterdheid. In onze steeds meer diverse samenleving missen kinderen, jongeren, maar ook volwassenen kansen omdat ze de taal niet (volledig) machtig zijn. Leesbevordering is een machtig wapen in de strijd tegen laaggeletterdheid. De bibliotheken laten zich niet onbetuigd.

In de provincie Antwerpen zijn al veel bibliotheken gestart met een Makkelijk Lezen Plein, een concept dat in Nederland is ontstaan, en wil inzetten op leesbevordering voor kinderen die moeite hebben met lezen. Kinderen vinden daar vlotter boeken met een eenvoudiger taalgebruik, duidelijke lay-out, … en gaan met meer plezier lezen en vergroten zo hun woordenschat en taalgevoel.

Taalpunten zijn specifieke plekken in de bib die ondersteuning willen bieden aan nieuwkomers en anderstalige volwassenen voor taalontwikkeling en maatschappelijke oriëntatie en inburgering. De samenwerking van een aantal bibliotheken met basiseducatie zoals het open leercentrum van de Habobib ligt ook in de lijn.

Steeds meer bibliotheken investeren ook in een stevige anderstalige collectie op maat van de diverse bevolking. Het O Mundo-project van Stichting Lezen ligt ook in de lijn. Daarnaast zetten bibliotheken  conversatietafels op tussen anderstaligen en Nederlandstalige moedertaalsprekers. De Wablieft-boeken mikken op volwassen beginnende lezers.

Onder impuls van The Reader Organisation komt in Vlaanderen meer aandacht voor voorlezen en samenlezen als methodiek om het welzijn van kansengroepen te verhogen, om sterkere gemeenschappen te smeden. Een aantal mooie projecten die de zinvolheid hiervan illustreert zijn o.a. Sprooksprekers van Artforum, de Boekenkaravaan in Antwerpen, Thee met Boekjes in Mechelen of Boek op bezoek in verschillende wijken in Gent. De webstek www.voorlezen.be verzamelt interessante info en elk jaar loopt de Voorleesweek in november.

Een aantal gespecialiseerde instellingen, zoals de Luisterpuntbib of de Zorgbib van het Rode Kruis, ondersteunt lokale bibliotheken en actoren bij het helpen van specifieke doelgroepen. Veel bibliotheken zetten een Boekendienst Aan Huis op voor minder mobiele lezers.

Bibliotheken kunnen ook inzetten op activiteiten voor echte boekenwormen. De beste ambassadeurs voor leescultuur zijn de mensen (ouders, leerkrachten, jongeren, …) die de leesmicrobe zelf uitdragen. De Kinder- en Jeugdjury Vlaanderen wil kinderen al van jongsaf aan warm maken. Het ontwikkelen van leesspaarkkaarten of -clubs ligt in die lijn. Hiermee wil de bib kinderen die al graag en veel lezen stimuleren. Een eigen getrouwheidsprogramma voor kinderen als het ware. Kinderen die minder actieve bibliotheekleden zijn of minder graag lezen wil de bib via de spaaractie prikkelen.  Zo heeft de bib van Hasselt ‘De leesbeestenclub’. Clubleden krijgen tal van voordelen bij leesacties van de bib, ze zijn zelfs ereburgers in de bib, mogen achter de schermen kijken en soms eens meehelpen met de bibliotheekmedewerkers, …

Schrijfwedstrijden die kinderen en jongeren stimuleren om zelf teksten, verhalen of gedichten te schrijven bevorderen eveneens de lust tot lezen en de creativiteit. Zo is het project de Kinderstadsdichter in Sint-Niklaas heel succesvol.

Teach the teacher

Bibliotheken kunnen ook mikken op de intermediairen. Zo wil de bibliotheek in Hasselt een rode draad realiseren voor de structurele samenwerking met het basisonderwijs door vanuit de bib een voorraad instrumenten te ontwikkelen die de scholen kunnen helpen bij leesbevordering. Het kan gaan van lespakketten voor bibliotheek- of leesintroducties, tot aangepaste themapakketten, spelmaterialen om in groep te gebruiken, enz. Het eerste middel zijn de reeks leesbeestenboekjes die bibmedewerkers maken per leerjaar waarmee de kinderen dan individueel en/of met ouders en leerkrachten aan de slag kunnen.

Enkel een haalbare kaart voor grotere bibliotheken? Het project ‘Als woorden snoepjes waren’ van het regionale samenwerkingsverband Bibliowaas ondersteunde leerkrachten om met hun leerlingen verschillende soorten gedichten te ontdekken. Het toont aan de gebundelde krachten veel mogelijk maken.

Sommige bibliotheken zetten samen met andere culturele partners een pedagogische studiedag op rond cultuureducatie of specifieker het bevorderen van een positief leesklimaat.

De bibliotheek van Ham ontwikkelde het concept ‘Verrassingen in je valies’. Leerkrachten krijgen tijdens de zomervakantie nieuwe kinder- en jeugdboeken mee, lezen die en nemen een foto die nadien in de bibliotheek wordt opgehangen. Ze leren zo nieuwe boeken kennen, reflecteren over wat ze ervan vinden en stimuleren kinderen en jongeren om  zelf te lezen.

In principe kan iedereen anderen op weg helpen met lezen en voorlezen. Bibliotheken kunnen hierin een gids zijn voor mensen die hierin vrijwillig of professioneel een rol willen opnemen. Investeren in vb. leerkrachten heeft een multiplicatoreffect. Zij brengen hun passie en expertise over op kinderen, jongeren, volwassenen.

Leesbevordering hand in hand met mediawijsheid

De combinatie tussen leesbevordering en mediawijsheid, zoals het project ‘De Bijzondere Kinderen’ van Dennis Baert dat inzet op actieve leesbevordering, met ruimte voor creatieve inbreng van de jongeren zelf, biedt veel mogelijkheden voor verdere exploratie. Gebundelde krachten, sectorbreed, kunnen hier zorgen voor een pak aan materiaal, expertise, enz. dat bibliotheken kan versterken als partner voor leesbevordering in het bijzonder met het onderwijs in tijden van digitalisering.

Verhalen zelf zullen steeds meer een combinatie van verschillende soorten media worden. Ook hier gaat een hele nieuwe wereld open die bibliotheken samen met hun partners en publiek zullen moeten verkennen om op maat te blijven werken. Verfilmde boeken waren hier al een voorbode van.

Ook games laten zich niet onbetuigd. Deze relatief nieuwe cultuurvorm biedt enorm veel kansen om nieuwe doelgroepen, ook vanuit de bibliotheek te bereiken.

Over het muurtje kijken

Het lijkt een huzarenstukje om dit alles op elkaar af te stemmen. Toch lijkt het bij onze noorderburen al aardig te lukken. SIOB sloeg de handen in elkaar met de gelijknamige Nederlandse zusterorganisatie Stichting Lezen.

Ze vergroten taalvaardigheid en digitale vaardigheden door:

• de doorlopende lees- en leerlijn voor jeugd en volwassenen te regisseren;
• te zorgen voor een breder aanbod voor laagopgeleiden en laaggeletterden.

Voor kinderen en jongeren is er Kunst van Lezen het leesbevorderingsprogramma dat het SIOB samen met Stichting Lezen vorm geeft, dat op zijn beurt aansluit bij Actieplan Laaggeletterdheid 2012-2015. Het programma Kunst van Lezen bestaat uit drie onderdelen:

• Strategische leesbevorderingsnetwerken;
• BoekStart voor baby’s en in de kinderopvang;
• De Bibliotheek op school voor Primair Onderwijs en Voortgezet Onderwijs.

Om het lezen verder te bevorderen hebben het SIOB, Stichting Lezen & Schrijven, CPNB, Stichting Lezen en de VOB de handen ineen geslagen en de Leescoalitie gevormd die met campagnes, zoals 'Vaders voor Lezen', leescultuur wil bevorderen. 

Ook voor volwassenen zetten ze in op leesbevordering in kader van een leven lang leren. In het Actieplan Laaggeletterdheid is een belangrijke rol aan bibliotheken toebedeeld.

En actie!

Veel stof voor discussie dus, maar vooral een warme oproep, in navolging van David Lankes, om een actieve rol op te nemen vanuit de bibliotheek op de barricaden van de leesrevolutie. Smeed lokale partnerschappen, zet in op een doorlopende leerlijn, vorm vrijwilligers, ondersteun andere professionals, deel die kennis en expertise met uw collega’s.

Een warme oproep ook aan alle lokale bibliotheken om hun goede praktijkvoorbeelden, lespakketten en leesbevorderingsprojecten te signaleren bij Locus. Locus zal samen met andere partners een rol opnemen om deze expertise verder te delen en in kaart te brengen.

---

[i] Al zijn de cijfers voor Vlaanderen niet eenduidig, in het voorjaar 2013 was er zelfs een spectaculaire opwaartse knik (www.boekenvak.be).